कोपरगाव प्रतिनिधी, दि. २० : भारतीय साधु-संत, ऋषी-मुनींनी जगाला दिलेली ध्यान-योगाची देणगी आज अवघ्या विश्वाला तारक ठरत आहे. ध्यान हेच जीवनातील मोठ्यात मोठ्या समस्येचे उत्तर आहे, मुक्तीचे साधन आहे हे पौर्वात्य आणि पाश्चिमात्य देशांनीही मान्य केले. म्हणूनच, जागतिक पातळीवर ध्यानाचे महत्त्व सर्वांना समजावे, म्हणून २१ डिसेंबरला वैश्विक ध्यानधारणा दिवस साजरा करण्याचे निश्चित करण्यात आले.
२१ डिसेंबरलाच ध्यान दिवस का साजरा केला जातो, यामागेही कारण आहे. हा दिवस भारतीय सौर दिनदर्शिकेनुसार अग्रहार महिन्यातील शेवटचा दिवस असतो. तर, या दिवशी सूर्य कर्कवृत्ताच्या दक्षिणेकडील टोकाला असतो. पृथ्वीच्या उत्तर गोलार्धात हा वर्षातील सर्वात लहान दिवस असतो आणि येथून पुढे दिवस हळूहळू मोठा होऊ लागतो. या दिवशी वर्षातील सर्वात मोठी रात्र आणि सर्वात लहान दिवस असतो. त्यानंतर दिवस हळूहळू वाढू लागतो आणि प्रकाशाचे प्रमाण वाढते. म्हणूनच अनेक संस्कृतींमध्ये हा दिवस अंधारातून प्रकाशाकडे जाण्याचा, नकारात्मकतेतून सकारात्मकतेकडे जाण्याचा प्रतीकात्मक दिवस मानला जातो. ध्यानाचा मूळ उद्देशही हाच असतो अस्थिर, गोंधळलेल्या मनातून शांत, स्पष्ट आणि जागरूक अवस्थेकडे जाणे.
हा काळ अंतर्मुखतेसाठी अत्यंत योग्य मानला जातो. निसर्ग स्वतः शांत, स्थिर आणि संथ झालेला असतो. झाडांची पाने गळतात, बाह्य हालचाल कमी होते आणि वातावरणात एक प्रकारची शांतता नांदलेली असते. अशा वेळी मन सहजपणे बाह्य जगापासून दूर जाऊन अंतर्विश्वाकडे वळते. ध्यानासाठी आवश्यक असलेली स्थिरता आणि शांतता या काळात नैसर्गिकरित्या उपलब्ध होते. निसर्ग जसा या दिवशी स्वतःला संतुलित करतो, तसेच माणसानेही ध्यानाच्या माध्यमातून स्वतःच्या मनाचे संतुलन साधावे, ही भावना या दिवसामागे आहे. बाह्य प्रकाश कमी असताना अंतर्गत प्रकाश जागृत करण्याची प्रेरणा हा दिवस देतो.
अंधार हा केवळ नकारात्मकता नसून आत्मचिंतनाची संधी मानली जाते. अंधारातच बीज अंकुरते, शांततेतच विचार स्पष्ट होतात आणि स्थैर्यातूनच आत्मस्वरूपाची जाणीव निर्माण होते. ध्यान हे यासाठी सर्वोत्तम साधन असल्याने हा दिवस त्यासाठी निवडला गेला आहे. आधुनिक जीवनशैलीत वर्षअखेरीस माणूस मानसिकदृष्ट्या थकलेला असतो. संपूर्ण वर्षाच्या धावपळीनंतर हा काळ स्वतःचा आढावा घेण्यासाठी, जुन्या तणावांना सोडून देण्यासाठी आणि नव्या सकारात्मक सुरुवातीसाठी योग्य मानला जातो.
यतो यतो निश्चरति मनश्चञ्चलमस्थिरम् । ततस्ततो नियम्यैतदात्मन्येव वशं नयेत् ॥
मन हे अस्थिर असते. ते सतत भटकत असते. जिथे जिथे हे चंचल आणि अस्थिर मन भटकत असते, तिथे तिथे त्याला लगाम घालून आत्म्याच्या अधीन करणे म्हणजे ध्यान होय.
वैश्विक ध्यान दिवस साजरा करण्यामागे मुख्य उद्देश मानसिक शांतता, आत्मस्वरूपाची जाणीव आणि जीवनात अंतरबाह्य समतोल यांचे महत्त्व जगभरातील लोकांपर्यंत पोहोचवणे हा आहे. आजच्या वेगवान, स्पर्धात्मक आणि ताणतणावपूर्ण जीवनशैलीत माणूस बाह्य यशाच्या मागे धावताना स्वतःकडे पाहायला विसरतो. सततची धावपळ, चिंता, असुरक्षितता, नैराश्य आणि मानसिक थकवा यामुळे मन अस्थिर होते. अशा परिस्थितीत ध्यान हे मनाला शांत, स्थिर आणि संतुलित ठेवण्याचे प्रभावी साधन आहे, ही जाणीव समाजात निर्माण करण्यासाठी हा दिवस महत्त्वाचा ठरतो. ध्यानामुळे मन वर्तमान क्षणात स्थिर होते, विचारांचा कोलाहल कमी होतो आणि आत्मचिंतनाची सवय लागते. त्यामुळे व्यक्ती स्वतःच्या भावना, विचार आणि वर्तन अधिक चांगल्या प्रकारे समजू शकते. या आत्मजाणिवेतूनच सकारात्मक बदलांची सुरुवात होते.
वैश्विक ध्यान दिवसाचा आणखी एक महत्त्वाचा हेतू म्हणजे मानसिक आरोग्याबाबत जागरूकता वाढवणे. जसे शारीरिक आरोग्य महत्त्वाचे आहे, तसेच मानसिक आरोग्यही तितकेच आवश्यक आहे, हा संदेश या दिवसातून दिला जातो. ध्यान ताणतणाव कमी करते, एकाग्रता वाढवते, भावनिक स्थैर्य देते आणि एकूणच जीवनाकडे पाहण्याची नवी आध्यात्मिक दृष्टी देते. तसेच, हा दिवस जागतिक शांततेचा संदेश देतो. जेव्हा व्यक्तीचे मन शांत असते, तेव्हा तिचे वर्तनही शांत, सहनशील आणि करुणामय होते. वैयक्तिक शांततेतूनच कुटुंब, समाज आणि अखेरीस जगात शांतता निर्माण होऊ शकते, ही भावना या दिवसामागे आहे. विविध देश, संस्कृती आणि पार्श्वभूमीतील लोक एकत्र येऊन ध्यान करतात, हे मानवतेच्या ऐक्याचे प्रतीक मानले जाते.
थोडक्यात, वैश्विक ध्यान दिवस साजरा केला जातो तो माणसाला बाह्य जगातून क्षणभर आतल्या जगाकडे वळवण्यासाठी, मानसिक संतुलनाचे महत्त्व पटवून देण्यासाठी आणि शांत, सजग व अर्थपूर्ण जीवनाची प्रेरणा देण्यासाठी. हा दिवस ध्यानाला केवळ एक कृती न मानता, जीवन जगण्याची एक सकारात्मक जीवनपद्धत म्हणून स्वीकारण्याचा संदेश देतो.
ध्यानधारणेतून आत्मप्राप्ती हेच मानवी जीवनाचे ध्येय आहे, हा संदेश गुरुदेव जंगलीदास माऊली गेल्या चाळीस वर्षांपासून विश्वाला देत आहेत. वर्षानुवर्षे महायोगी सिद्धपुरुषांनी ध्यानधारणेसाठी अवतारकार्य समर्पित केले. श्री विश्वात्मक गुरुदेवांच्या “हृदयमंदिरी जे आत्म्यास पाहती, त्यांसी होय परमात्मप्राप्ती” या संदेशाप्रमाणे आपल्या इष्ट देवतेचे (आत्म स्वरूपाचे) रूप हृदयात पाहत पाहत ध्यान केल्यास मन एकाग्र होऊन भौतिक ताणतणाव, दुःखांपासून मुक्ती तर मिळेलच, शिवाय या मनुष्यदेहाचा मूळ उद्देश जो आत्मज्ञान व कैवल्य प्राप्ती, तोही साध्य होईल, हे निश्चित. म्हणून भगवान श्रीकृष्ण गीतेत सांगतात त्याप्रमाणे “प्रशान्तात्मा विगतभीर्ब्रह्मचारिव्रते स्थितः । मनः संयम्य मच्चित्तो युक्त आसीत मत्परः ॥ ६.१४ ॥” अर्थात, मनाला शांत करून, भयाला दूर सारून, ब्रह्मचर्य व्रताचे पालन करीत मनाला नियंत्रित करीत माझे ध्यान कर आणि योगामध्ये स्थिर हो. ध्यान करा, ध्यानी बना.
